Meeste mensen gehoorzamen (nog steeds) opdracht tot martelen

Pagina's: 1 2 3 4 5

Oké, interessant, maar waarom zou je hierover op een blog over (geriatrische) verpleegkunde schrijven?
In eerste instantie lijken de experimenten weinig relevantie te hebben voor de verpleegkundige beroepsgroep. Maar naar mijn eigen, bescheiden mening denk ik dat er onder de oppervlakte meer zit. In het onderzoek komt zéér duidelijk naar voren dat het matig is gesteld met de psychische weerbaarheid van mensen in een bepaalde sociale context; ze zijn vrij gemakkelijk te beïnvloeden om door te gaan waar ze dat eigenlijk niet willen, op basis van een autoriteit. En die situatie herken ik zeker in het huidige verpleegkundige beroep: velen geven aan terecht te zijn gekomen in een situatie waarin hun beweegredenen voor het kiezen van de zorg (totaal) niet stroken met de huidige situatie van bezuinigingen en bureaucratie. Of dit nu werkelijkheid is of niet: het verschil bestaat en men wordt min of meer gedwongen om door te gaan met het bieden van – in de ogen van de verpleegkundigen, helpenden en verzorgenden – slechte zorg. Als Milgram en Burger gelijk hebben, hoeft de gelatenheid waarmee deze situatie ondergaan wordt absoluut geen rationele gronden te hebben, er is immers aangetoond dat mensen makkelijk over te halen zijn om door te gaan. Natuurlijk wil ik niet stellen dat verpleegkundigen mensen mishandelen, zoals in het experiment, maar dan zouden we naar mijn idee maar een beetje aan de oppervlakte blijven hang van wat de experimenten ons werkelijk vertellen! Afhankelijk van onze positie kunnen we heel erg makkelijk in een rol worden gedrukt waarin we onszelf absoluut niet zouden (willen!) herkennen. Een vergelijkbaar experiment zie ik het ‘Stanford Prison Experiment’, dat tien jaar na Milgram’s experiment werd uitgevoerd. Voor degenen die nog nooit van het experiment hebben gehoord; er is een uitgebreide website over gemaakt en er is in 2001 een film over gemaakt, genaamd ‘Das Experiment‘. Ik lieg niet als ik zeg dat dit één van mijn favoriete films is.

Met bijvoorbeeld de komst van de wet BIG is er redelijk wat veranderd als het gaat om de verantwoordelijkheid van de verpleegkundige. Maar in welke context ontstaat deze verantwoordelijkheid? Kijkende naar de ontwikkeling van de ethiek van de verpleegkunde de afgelopen 150 jaar is er een toenemende mate van zelfstandigheid van de verpleegkundige te zien, het vak wil een eigen plek veroveren. Waar mijn moeder als verpleegkundige nog in een sterke hiërachie verkeerde met de arts als ‘god’ aan de top, lijkt deze verhouding meer en meer te nivelleren. (in Duitsland kreeg ik de indruk dat deze rolverdeling nog veel actueler is) De verpleegkunde wil een echt eigen vakgebied gaan vormen, met eigen verantwoordelijkheden en doelen, zoals het natuurlijk het leveren van ‘menswaardige zorg’. Maar hoezeer zijn we daar nu toe in staat? Hoezeer worden wij door onze omgeving beïnvloedt in het nemen van ethische beslissingen en het beoordelen van de werkelijke menswaardigheid van onze zorg? Wanneer is het ‘genoeg’ en neemt de verpleegkundige beroepsgroep diens werkelijke verantwoordelijkheid? Milgram en Burger laten ons zien dat we daarbij niet uit kunnen gaan van een gemiddelde visie op de mens, waarin deze een van diens omgeving afgesloten ‘moral agent’ (van der Arend & Gastmans) is, maar hierdoor sterk wordt beïnvloedt als moral agent. Verpleegkundigen zijn ook maar mensen en zullen ook de (spreekwoordelijke?) schokken toedienen. (Milgram beschrijft ook een geval van een ‘verpleegster’, die ook verder gaat dan haar lief is tijdens het experiment op pp. 95-97). De verpleegkundige van tegenwoordig begeeft zich daarbij in een systeem dat wordt gekenmerkt door een (hoge/toenemende) mate van bureaucratie, welke door Hannah Arendt in 1969 treffend wordt beschreven als de meest tirannieke bewindsvorm (Arendt, 2004 p. 62):

[…]Vandaag de dag zouden we daar als laatste en misschien wel indrukwekkendste  vorm van dergelijke overheersing  de bureaucratie aan toe moeten voegen. het bewind van een complex systeem van burelen waarin geen enkel mens, noch de eenling of de beste, noch de weinigen of de meerderheid, verantwoordelijkheid draagt, en dat terecht als niemandsbewind kan worden aangevoerd.

Milgram heeft tijdens zijn experimenten ook een bureaucratisch systeem proberen na te bootsen: experiment 18. Tijdens experiment 18 wordt de proefpersoon geflankeerd door twee andere leraren (deze horen bij het experiment, de proefpersoon weet dit niet). De proefpersoon hoeft enkel zaken te noteren en een van de andere leraren haalt de hendel over, hetgeen de proefpersoon vrijwaart van het zelf toedienen van de schokken. Resultaat: 92,5% van de proefpersonen ging door (samen met de twee andere leraren) tot de 450V grens. Milgram schrijft hierover (1975, p. 141-42):

Weliswaar waren proefpersonen medeplichtig aan het toedienen van de schokken, maar psychologisch gezien voelden zij er zicgh niet zo sterk bij betrokken dat er spanningen optraden die tot een daad van ongehoorzaamheid leidden. Elke bekwame chef van een destructief bureaucratisch systeem kan zijn personeelsbestand zo samenstellen dat alleen de meest hardvochtige en botte leden van zijn organisatie direct bij het uitoefenen van geweld betrokken zijn.

De verpleegkundige krijgt (en neemt) meer verantwoordelijkheid op eigen titel, maar waar houdt het op en waar beginnen deze verantwoordelijkheden? Wanneer is een verpleegkundige een autoriteit op dit gebied (en wanneer zijn bijv. ‘de rode cijfers’, of de bureaucratie dit) en wanneer is de verpleegkundige het equivalent van de leraren in Milgram’s experimenten?

Gaan de verpleegkundigen, verzorgenden en helpenden van Nederland de barricaden op, zoals de verpleegkundigen in Zweden dat deden voor een beter loon? Het lijkt er immers sterk op dat velen in de zorg – met name in grote instellingen – om het plat te stellen ‘de pis lauw hebben’. Er zijn genoeg schokken van hoog voltage toegediend aan cliënten en patiënten, vinden velen.

Ze kunnen zich net zo goed voor heel Nederland uitkleden. Of valt het wel mee?

Voor degenen die het hebben volgehouden deze hele posting uit te lezen, heb ik een kleine beloning, nu we toch op de behaviouristische toer zijn: op YouTube is een klein uur videomateriaal te bekijken van de originele experimenten door Milgram. Hieronder vind je de links.

deel 1: http://www.youtube.com/watch?v=dIWWYljYwpw
deel 2: http://www.youtube.com/watch?v=ZFMnSbpPRAk
deel 3: http://www.youtube.com/watch?v=Mst1h31daV4
deel 4: http://www.youtube.com/watch?v=495skuuODU0
deel 5: http://www.youtube.com/watch?v=-FCJdGZDuws

Bronnen:

American Psychologist Association. (2008, 19 december). Replicating milgram: researcher finds most will administer shocks to others when prodded by ‘authority figure’. APA website [URL]
Altemeyer, B. (2006). The Authoritarians. University of Manitoba [PDF]
Arendt, A. (2004). Over geweld. Amsterdam: Atlas
Burger, J.M. (2007, november) Replicating Milgram. Website van de Association for American Psychologist. [URL]
Burger, J.M. (2009). Replicating Milgram. Would people still obey today?  American Psychologist Vol. 64, No. 1 [PDF]
Milgram, S. (1975). Grenzeloze gehoorzaamheid. Een experimenteel onderzoek. Utrecht: Bruna.
van der Arend, A. & Gastmans, C. (2002). Ethisch zorg verlenen. handboek voor de verpleegkundige beroepen. Baarn: HB Uitgevers